Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác sinh  ra và sống trong một thời đại có tình hình chính tr�?không ổn định, c�?nước chia ra Đàng ngoài và Đàng trong với nhiều cuộc nổi dậy và nạn trộm cướp, cường hào rất hỗn loạn, phe phái này chèn ép phe phái khác, người ngay thì chết oan. Cùng với nhiều si phu ko tham gia chính cuộc, rút lui v�?vùng thôn dã �?ẩn, Ông đã th�?l�?tâm trạng “cái chí bon chen trong trường danh lợi mình đã vứt b�?t�?lâu�?và Ông đã tìm hướng đi trong dịp dưỡng bệnh tại Rú Thành, vào hồi hơn 30 tuổi: “Ngh�?y thiết thực ích lợi cho mình, giúp đ�?được mọi người�? Đó là một hướng đi tích cực, đúng đắn, thiết thực cao quí. Hướng đi ấy có tính chất lý tưởng hóa bản tính và ch�?đạo toàn b�?hoạt động của ông t�?đó v�?sau. Chí hướng đó đã tr�?thành quyết tâm lớn: “Tôi đã hiến thân cho ngh�?thuốc nên lúc nào cũng muốn làm hết sức mình trước thuật cho nhiều đ�?dựng c�?hồng trong ngành y�?/p>

2. Quan điểm v�?ngh�?nghiệp và ý thức phục v�?

Lãn Ông nhiều lần nhấn mạnh “Ngh�?thuốc là một ngh�?thanh cao, là một ngh�?có lòng nhân…�?T�?đó mà các mặt đạo đức, trách nhiệm, động cơ, thái đ�? tác phong, nghiệp vụ�?của ông đều đạt tới một tầm cao đặc biệt.

Ông nói: “Đạo làm thuốc là một nhân thuật có nhiệm v�?gi�?gìn tính mạng người ta, phải lo cái lo của người, vui cái vui của người, ch�?lấy việc giúp người, làm phận s�?của mình mà không cầu lợi k�?công�?/p>

Lãn Ông th�?hiện rất rõ tính nhân đạo trong từng khâu của nghiệp v�? chẩn đoán, suy luận, điều tr�? dùng thuốc…Ông không n�?hà khó nhọc, dù đêm hôm, dù đang ốm yếu, dù đường xa, qua núi rừng�?ông thăm khám trực tiếp chu đáo rồi mới ra đơn, k�?c�?trường hợp bệnh có th�?lây lan hoặc bệnh d�?như gh�?l�? Đáng dùng thuốc gì ông dùng thuốc đó dù là th�?đắt tiền, dù biết rõ bệnh nhân sau này không có kh�?năng tr�? Có trường hợp bệnh nhân khỏe rồi, nhưng nghèo không có gì đ�?sinh sống, ông còn chu cấp thêm cho tiền gạo. Ông nói: “Phần mình phải hết sức suy nghĩ, đem hết kh�?năng đ�?làm k�?tìm cái sống trong cái chết cho người ta�?

Đối với thầy thuốc “cái bệnh�?là đối tượng s�?một. Bệnh nguy cần chữa trước, bệnh chưa nguy có th�?đ�?chậm lại sau, tùy trường hợp mà giải quyết kịp thời và chu đáo. Do xác định được đối tượng s�?một đó mà Lãn Ông đặt sang bên những điểm khác như giàu nghèo, quyền uy, định kiến, s�?thích, thuật số�?/p>

3. Quan điểm v�?trước tác và truyền th�?

Lãn Ông muốn: “thâu tóm hàng trăm cuốn sách, đúc thành một pho đ�?tiện xem, tiện đọc…�? Sách thuốc như rừng, lời bàn lắm ng�? yêu cầu có một b�?sách tóm gọn là một yêu cầu v�?học thuật của thời đại. Sách của ông viết xong đến đâu đã có người chép tay truyền nhau.

Điểm đặc biệt trong việc soạn sách là Lãn Ông đã xác định được quan điểm sau: “Tôi nghĩ việc trước thư lập ngôn không phải d�? Ngạn ng�?có câu: “cho thuốc không bằng cho phương�? vì thuốc ch�?cứu được một người, cho phương thì giúp đ�?người ta vô tận. Nhưng nghĩ cho k�? nếu trong phương có một v�?không đúng thì hàng trăm nhà chịu tai hại. Huống chi viết lên sách, mỗi lời nói đều thành khuôn phép nhất định khó mà thay đổi được, nh�?trong câu có điều sai lầm thì tai hại còn lớn hơn những bài thuốc nhiều�? Kê đơn chữa bệnh nếu có ch�?sơ xuất, ch�?chết một người bệnh đó và thầy thuốc có th�?rút kinh nghiệm tránh cho lần khác. Khi giảng dạy thầy nói có điều sai, một s�?người nghe sau v�?chữa bệnh gặp điều sai đó cũng s�?rút kinh nghiệm, nhưng s�?người b�?hại s�?nhiều hơn. Còn như việc viết sách cho hàng ngàn, hàng vạn…người học thì tai hại s�?vô cùng, điều tai hại ấy cũng dây dưa t�?đời này qua đời khác. Viết sách quan h�?như vậy, không thận trọng sao được.

Với tinh thần thận trọng như vậy, Lãn Ông còn đem hết tâm huyết của mình ra, “vắt hết ruột gan, moi tận đáy lòng”…rõ ràng tinh thần trách nhiệm xây dựng học thuật và ý thức phục v�?của ông thật là triệt đ�?và cao c�?

Trong việc truyền th�?ngh�?nghiệp cho môn đ�? ông cũng rất chu đáo. Ông ch�?trương dạy bằng nhiều lối đ�?người học nắm vững được chuyên môn.

4. Quan điểm v�?thừa k�?và học tập:

– Ông nêu cao tinh thần kh�?học: “tìm hiểu sách v�?của khắp các nhà, nghiên cứu ngày đêm, mỗi khi được một câu cách ngôn của hiền triết xưa thì ghi ngay tại ch�?biện luận k�?càng, thức nhấp luôn luôn suy nghĩ. Phàm những chân lý ngoài lời nói, phần nhiều nảy ra trong lúc suy tưởng, nhân đó suy rộng ra, càng ngày càng tinh vi, như chiếc vòng không cùng tận…�?/p>

– Học tập có chọn lọc: hai ch�?“tâm lĩnh”cũng đã nói lên cách học có chọn lọc của ông. Ý của ông muốn chắt lọc lấy những tinh hoa của các sách, những vốn quý của dân gian v�?y học đ�?đưa vào một b�?sách tóm gọn đ�?tiện xem, tiện đọc…�?ví d�?như “Tâm đắc thần phương�?/p>

– Học tập có sáng tạo: Ông nghiên cứu sách xưa, nhưng có nhiều ch�?ông không rập khuôn hoàn toàn như xưa. Ông đóng góp những ch�?mới v�?lý thuyết, v�?phương thang.

– Học tập có phương pháp: đọc rộng, tham khảo nhiều, biết sắp xếp tóm gọn cho h�?thống thì mới tránh được bệnh tản mát, hoặc lộn xộn mâu thuẫn nhau. Ông nói: “học được rộng, biết được nhiều điều xa l�?mà quy hẹp lại cho thật đơn giản và sát đúng mới là đặc sắc trong y thuật�? Giữa học và hành, ông khuyên phải có s�?“biến thông linh hoạt�?

– Học tập với tinh thần suy nghĩ độc lập:

Ông thừa k�?sách xưa một cách toàn tâm toàn ý. “Khi có chút thì gi�?nhàn rỗi là nghiên cứu các sách thuốc xưa nay, luôn luôn phát huy biến hóa, thâm nhập được vào tâm, thấy rõ được �?mắt thì t�?nhiên ứng vào việc làm mà không sai lầm�?

Với tinh thần và phương pháp học tập chịu khó, chọn lọc, có sáng tạo và suy nghĩ độc lập như trên, ông nắm vững học thuật và có s�?xây dựng, đóng góp to lớn v�?các mặt.

5. Phong cách đối x�?

Trong trước tác Lãn Ông cũng đ�?lại những phong cách đối x�?rất xác đáng, cần thiết cho một người thầy thuốc chân chính.

– Đối với mọi người nói chung: đối với người lớn tuổi thì mình phải kính trọng, người học giỏi thì coi như bậc thầy, người kiêu ngạo thì mình nhân nhượng, người kém thì mình dìu dắt học học tập�? Ông luôn khiêm tốn, không h�?t�?cao t�?đại, khoe khoang, luôn tranh th�?s�?đồng tình của người khác đ�?cầu học hoặc thu kết qu�?trong việc làm. Đối với bạn đồng nghiệp giúp đ�?lẫn nhau đ�?cùng thống nhất nhận định, thống nhất cách điều tr�?sao cho tính mạng của bệnh nhân là trên hết.

– Đối với người bệnh: Ông tận tình cứu chữa, đối với bệnh gấp thì cứu bệnh như cứu hỏa, đối với bệnh nguy thì ông tìm hết cách đ�?cứu vãn, cho đến khi âm dương ly thoát mới đành chịu thôi. Ông quan tâm nhiều đến người nghèo. Ông nói: “nhà giầu không thiếu gì thầy thuốc, còn nhà nghèo khó lòng rước được lương y, vậy cần lưu tâm cứu chữa cho những người này thì h�?mới sống được�? Đối với ph�?n�? ông gi�?nghiêm túc triệt đ�? Ông khuyên: “khi xem bệnh cho đàn bà, con gái, đàn bà góa, ni cô cần phải có người nhà �?bên cạnh mới bước vào phòng mà xem bệnh, đ�?tránh hết s�?nghi ng�? Dù cho đến hạng người buôn son bán phấn cũng vậy, cũng phải đứng đắn, coi h�?như con nhà t�?t�? ch�?nên đùa cợt mà mang tiếng bất chính, s�?b�?hậu qu�?v�?tà dâm�?

– Đối với việc nhận quà cáp: thông thường ai giúp mình một việc gì, thì mình cảm ơn người đó, huống h�?bệnh nặng, nguy, hoặc có th�?chết được, người ta cứu cho thì ít nhiều  mình có mang ơn. Nhưng những món quà không chính đáng có th�?h�?thấp phẩm chất thầy thuốc, biến thầy thuốc thành k�?ph�?thuộc, người nô l�?của vật chất hoặc của quyền uy. Theo Lãn Ông “Ngh�?thuốc là thanh cao, ta càng phải gi�?khí tiết cho trong sạch…�? “Khi chữa cho ai khỏi bệnh rồi, ch�?có mưu cầu quà cáp, vì người nhận quà hay sinh ra n�?nang, huống chi đối với những k�?giầu sang tính khí thất thường, mình cầu cạnh hay b�?khinh rẻ…�?/p>

Nói chung, theo Lãn Ông phương châm x�?th�?của người thầy thuốc là: “Quên mình cứu chữa người ta, ngoài ra tất c�?ch�?là mây trôi�?

Người có chí khí muốn thành công trên đường đời, muốn đóng góp lợi ích cho xã hội, thường gặp một điều khó khăn nhất là tìm được hướng đi, những quan điểm đúng đắn, k�?hoạch, phương pháp làm việc hiệu qu�? Những điều trên đây rút ra t�?trước tác của Lãn Ông, có th�?gọi là mẫu mực và quý báu.

6)Y đức

M�?b�?sách “Y tông tâm lĩnh�?đã thấy  bài “Y huấn cách ngôn�?�?phần đầu, đ�?hiểu ông chú trọng y đức đến mức rất cao. Trong các quyển sau nhất là trong quyển “Y âm án�?ông nhấn mạnh nhiều lần “Ngh�?y là một nhân thuật�? Theo ông, “Nhân�?là một đức tính cơ bản của người làm ngh�?y. Đức tính cơ bản ấy nên là điều kiện tiên quyết đ�?vào ngh�?y: nếu không có lòng nhân, không biết quan tâm đến người khác thì nên đi kiếm sống bằng ngh�?khác ít đòi hỏi nhân đạo hơn. Ông nói: “tôi thường thấm thía rằng: thầy thuốc có nhiệm v�?bảo v�?mạng sống người ta; s�?sống chết, điều họa phúc đều �?tay mình xoay chuyển, l�?nào người có trí tu�?không đầy đ�? hành động không chu đáo, tâm hồn  không khoáng đạt, trí qu�?cảm không thận trọng mà dám theo đòi bắt chước ngh�?y�?/p>

Ông nói thêm người thầy thuốc chân chính cần có tám ch�? Nhân, minh, đức, trí, lượng, thành, khiêm, cần (biết quan tâm đến người khác, sáng suốt, đức đ�? thông minh, rộng lượng, thành thật, khiêm tốn, chăm ch�? chịu khó).

Đồng thời cũng cần tránh mắc tám tội: “Lười, keo, tham, dốt, ác, hẹp hòi, thất đức�?

– Lười: l�?ra phải thăm khám cẩn thận rồi mới bốc thuốc, lại ngại đêm hôm, mưa gió, vất v�?không chịu t�?mình đến thăm, c�?cho thuốc qua loa, đó là tội Lười biếng.

– Keo: Thấy bệnh cần dùng th�?thuốc nào đó mới cứu chữa được, song thầy lo người bệnh không đ�?sức trang trải mà cho v�?r�?tiền hơn (ảnh hưởng đến hiệu qu�?chữa bệnh). Đó là tội Keo kiệt.

– Tham: thấy bệnh đã có cơ nguy, nhưng thầy không bảo ngay cho gia đình biết s�?thật, c�?ỡm �?đến mãi đ�?làm tiền. Đó là tội tham lam.

– Dối: Thấy chứng d�?lại nói dối là khó, nhăn mày, thè lưỡi, dọa người ta s�?khiếp đ�?lấy được nhiều tiền. Đó là tội lừa dối.

– Dốt: nhận chứng thì l�?m�? sức học thì nông cạn, thiên lệch, bốc thuốc thì công b�?lộn xộn. Đó là tội dốt nát.

– Ác: Đã thấy đó là chứng khó, l�?ra phải nói thật cho người nhà biết rồi ra sức mà chữa, lại s�?mang tiếng là người không biết chữa, vừa ngại không thành công, không lấy được nhiều tiền, nên không chịu nhận chữa c�?đ�?mặc người ta bó tay chịu chết. Đó là tội bất nhận.

– Hẹp hòi: Có người thường ngày bất bình với mình, khi có bệnh phải nh�?cậy đến thì mình nẩy ý nghĩ tr�?thù, không chịu hết lòng ra sức trong lúc chữa bệnh. Đó là tội hẹp hòi.

– Thất đức: Thấy người m�?côi, góa bụa, gia đình hiền, hiếu nhưng mắc cảnh nghèo túng, thấy ngại uổng công (không được bao nhiêu tiền) mà không dốc sức giúp đ�? Đó là tội thất đức.

Ông khẳng định ngh�?y liên quan chặt ch�?với đức đ�?của bản thân và của con cháu lâu dài. Ông nói: “Đạo làm thuốc là một học thuật cao quý đ�?gi�?gìn mạng sống, cũng là đầu mối lớn lao v�?đạo đức chân chính�? Qua ngh�?y, người ta có th�?bồi đắp ch�?“Đức�?được cao đầy, nếu người đó thực s�?giúp ích nhiều cho người bệnh. Nhưng nếu người đó lợi dụng ngh�?y đ�?hữu ý hoặc vô ý làm những điều có hại cho người khác thì cũng d�?mắc những điểm “Thất đức�?không nh�? Ông phàn nàn: “Than ôi đem nhân thuật làm chước dối lừa, đem lòng nhân đổi ra lòng buôn bán. Như th�?thì người sống trách móc, người chết oán hờn, không th�?tha th�?được�? Có th�?nói: “Không có ngh�?nào nhân đạo bằng ngh�?y cứu sống người�? cũng có th�?nói: “Không có ngh�?nào vô nhân đạo bằng ngh�?y thiếu đạo đức�?

Ông thường răn dậy học trò: “Làm thầy thuốc mà không có lòng thương chung (t�? giúp đ�?người khác (t�? làm hằng tâm, không nghiền ngẫm sâu sắc tìm cách cứu sống người mà ch�?chăm chăm k�?lợi tính công, lấy của hại người thì còn khác gì bọn giặc cướp�?

Tóm lại, theo ông sau khi xác nhận ngh�?y là một ngh�?“Nhân đức�? người thầy thuốc luôn luôn phải suy nghĩ v�?bốn ch�?“T�? T�? Hoạt, nhân�?hằng ngày bồi đắp “Tám ch�?xây�?và chống lại “Tám tội�? Được như vậy mới khỏi thẹn với hai ch�?“Nhân thuật�?

7)Y thuật

T�?xưa tới nay y học c�?truyền vẫn gi�?được những lý luận cơ bản, những khuôn phép chung, không có tình trạng học thuyết mới đảo lộn học thuyết cũ. T�?sau công nguyên lại nay, một s�?y gia �?từng thời đại, �?từng địa phương đã có phần đóng góp v�?kinh nghiệm y, dược, v�?luận thuyết này khác đ�?làm phong phú sáng t�?thêm nội dung của học thuật. Lãn Ông soạn “Y tông tâm lĩnh�?muốn “đúng trăm sách thành một bộ�?cũng đã tóm thâu những kiến thức y học cần thiết. Nhưng trong những phần chung, có th�?thấy vài điểm đặc thù trong lập luận và nghiệp v�? Ông làm thuốc theo lối “Vương đạo�?và thiên v�?“Thủy hỏa�?

V�?thuyết thủy hỏa, ông dành riêng một quyển chuyên luận gọi là “Huyền Tẫn phát vi�? Ch�?riêng trong quyển này cũng đã có hai lần ông nhấn mạnh tầm quan trọng của Thủy �?Hỏa: “Nhà y mà không hiểu rõ chân tướng của tiên thiên thái cực, không nghiên cứu tác dụng thần hiệu của Thủy �?Hỏa vô hình, không trọng dụng được những bài thuốc hay như Lục v�? Bát v�?thì đạo làm thuốc còn thiếu sót đến hơn một nửa�? Ông nói: “Đại bệnh chữa Thủy �?Hỏa, tiểu bệnh chữa Khí �?Huyết�? Lãn Ông dùng hai bài Lục v�? Bát v�?rất rộng rãi, biện luận nhiều ch�? rốt cuộc quy vào Thủy �?Hỏa. Ông cũng có chú trọng đến thuyết Âm Dương, đã có những luận điểm v�?điều hòa âm dương, b�?dương tiếp âm, b�?âm tiếp dương và sáng ch�?ra những bài thuốc tương ứng, song nổi lên vẫn là thuyết Thủy �?Hỏa. Học tập và làm theo ông, trên lâm sàng, nhiều lương y cận đại cũng đã thu được nhiều hiệu qu�?thực t�? vô hình trung đã thành một học phái gọi là “Học phái Thủy �?Hỏa�? Tất nhiên thời bấy gi�?còn có lương y khác học và làm theo Trương Cảnh Nhạc, theo Trần Tu Viên mà thành những học phái khác như “Học phái Cảnh Nhạc�? “Học phái Tu Viên�? Trong nhân dân ta cũng có câu “Y học thì Th�?th�? cúng t�?thì Th�?mai�? Có nghĩa là làm ngh�?y thì nên đọc quyển “Th�?th�?bảo nguyên�?của Cung Đình Hiền, việc cúng t�?thì nên theo quyển “Th�?mai gia lễ�? Đó là mấy nét chung v�?các xu hướng học phái y học của nước ta trong thời k�?cận đại. Như vậy, Thuyết Thủy �?Hỏa cũng được nhiều người áp dụng.

V�?loại bệnh ngoại cảm, ông cũng có những lập luận độc đáo. Ông sáng ch�?ra ba bài giải biểu: 1-Hòa Vinh bảo vê tán tà phương, 2-Điều khí thư uất phương, 3-Lương huyết tán tà phương. Ông cho rằng: “…phàm gặp loại chứng hậu cần phát tán ch�?dùng các bài chữa v�?khí huyết, thêm một vài v�?có tính chất phát dương nh�?nhàng cũng có th�?giải tán bệnh tà (ngoại cảm). Khí, huyết, vinh, v�?là một phần chính khí. Trong bệnh ngoại cảm ông vẫn chú trọng đến chính khí. Ông nói: “…lúc nào cũng phải đ�?ý đến chính khí làm đầu. C�?nhằm chữa chính khí dù không phát hãn mà hãn t�?ra, không công tà mà tà t�?rút”…Lập luận của ông nhất trí với kinh văn: “S�?dĩ tà khí bên ngoài xâm nhiễm gây hại được cho cơ th�?là do chính khí vốn có �?bên trong đã có phần suy yếu rối loạn không thích ứng nổi�? Đến thời k�?cuối của bệnh ngoại cảm, ông vẫn chú trọng đến chính khí, đặc biệt là vẫn vận dụng thuyết Thủy �?Hỏa. “…Đến khi tà đã lui, thời nên dùng những loại thuốc chính v�?Thủy �?Hỏa đ�?tiếp b�?thêm, không cần phải phân tích vụn vặt mà công hiệu rất mau chóng�? Ông sáng ch�?thêm sáu bài hòa lý nhằm bồi dưỡng tạng khí, Thủy �?Hỏa, Khí �?Huyết. Gia giảm lục v�?địa hoàng thang �?Gia giảm bát v�?địa hoàng thang �?Gia giảm T�?vật thang �?Gia giảm T�?quân t�?thang �?B�?t�?âm phương �?B�?v�?dương phương.

Như trên, rõ ràng là v�?bệnh ngoại cảm cũng như bệnh nội thương, ông đều chú ý đến bồi b�?chính khí. Chú trọng mặt bồi b�?trong khi chữa bệnh là đường lối của phái “Vương đạo�? khác với đường lối của phái “Bá đạo�? thiên v�?phép công t�? Trong đường lối chữa bệnh “Vương đạo�?trong bệnh nội thương, c�?trong loại bệnh ngoại cảm ông vẫn trọng dụng thuyết Thủy �?Hỏa. Đó là hai đặc điểm nổi bật được Lãn Ông ch�?trương và trình bày

Tuy nhiên bên cạnh những đặc điểm nói trên, cũng cần chú ý đến những điểm do điều kiện lịch s�?hạn ch�? Thầy, bạn, sách…Qua hai trăm năm, nhiều luân thuyết được phát huy, phát triển, một s�?quan điểm được xác minh, đ�?cập, nhiều vấn đ�?được nghiên cứu thêm, nhiều phương tiện, phương pháp được áp dụng rộng rãi. Do vậy, �?thời điểm ngày nay, người y học c�?truyền muốn có kiến thức toàn diện và phong phú cần chú ý thêm đến các vấn đ�?mới có sau này.

8)Y đạo

 Y HUẤN CÁCH NGÔN

Khi học ngh�?y phải nên thấu suốt c�?nho lý. Một khi đã thông lý đạo nho rồi, thì học y s�?được d�?dàng hơn. Khi nhàn rỗi đem các sách của các bậc minh y c�?kim ra đọc luôn không rời tay, tìm hiểu từng nét cho sáng t�? rõ ràng, cho nhuần nhuyễn, nhạy bén. Lượm được vào lòng, sáng hiểu �?mặt nhận xét, t�?nhiên khi làm s�?cảm ứng ra tay mà không có sai lệch.

Nếu cùng một lúc có nhiều người nhà của bệnh nhân mời đi thăm bệnh, nên tùy mức bệnh nào gấp thì tới trước, bệnh nào hoãn thì tới sau, không nên coi trọng k�?giàu sang mà tới trước, xem nh�?k�?nghèo hèn lại đến sau. Hoặc trong việc dùng thuốc lại còn phân biệt k�?hơn người kém. Nếu lòng không thành thực thì khó công hiệu của s�?cảm ứng

Khi thăm bệnh các ph�?n�?hoặc ni cô, gái góa phải có người khác kèm bên cạnh rồi hãy vào buông bệnh, đ�?ngăn ngừa s�?ng�?vực, k�?c�?đối với những người k�?n�?cũng phải gi�?gìn lòng cho ngay thẳng, coi h�?như con em trong gia đình n�?nếp, không được chớp nh�?chút nào đ�?mang tai tiếng bất chính và mắc phải qu�?báo của s�?tà dâm.

Đã là thầy thuốc, nên nghĩ tới lợi ích cho người làm đầu, không nên t�?ý cầu vui, mang rượu trèo non, chơi bời ngắm cảnh, nh�?khi vắng mặt �?nhà, có người đến cầu cứu bệnh nguy cấp, thì ph�?lòng trông mong của h�? l�?nguy hại đến tính mệnh. Vậy cần phải biết nhiệm v�?của mình trong việc làm.

Khi gặp những chứng nguy cấp, ta muốn dốc sức cứu chữa là ý nghĩ tốt nhưng cần phải nói rõ ràng cho gia đình người bệnh biết sau đó mới cho uống thuốc; h�?s�?phải dốc tiền vào lo thuốc. Nếu thuốc có công hiệu người ta s�?cám ơn, nếu như không công hiệu thì h�?cũng không đem lòng ng�?vực, oán trách vào ta, mà ta cũng không h�?thẹn v�?việc đã làm. V�?việc sắm sửa thuốc men, phải biết lựa chọn thuốc tốt giá cao. V�?cách lập phương thì nên phỏng theo những ý tinh vi của các c�?triết, ch�?nên tùy tiện cẩu th�?phối hợp phương thuốc l�?đ�?th�?người. Thuốc thang, thuốc tán nên có sẵn, thuốc hoàn, thuốc đan nên ch�?sẵn, mới có th�?kịp thời dùng cho tùy từng bệnh, đ�?khi cần tới không b�?bó tay.

Khi gặp những người cùng ngành ngh�? rất nên khiêm tốn, hòa nhã, cẩn thận, ch�?nên coi r�? xem lờn. Đối với người cao tuổi thì nên cung kính. Đối với người có học thì phải tôn th�?như bậc thầy. Đối với k�?kiêu ngạo thì nên nhún nhường. Đối với người còn non nớt thì nên dắt dìu. Gi�?lòng phúc hậu như vậy là điều phúc lớn.

Khi thăm bệnh cho nhà nghèo túng và những người cô đơn quạnh l�?càng phải nên đặc biệt chú ý. Bởi l�? k�?giầu sang thì không thiếu gì người săn sóc, còn người nghèo hèn không đ�?sức mời mọc người danh y, vậy thì ta ngại gì chẳng đem chút lòng thành thực đ�?giúp người giành lại cuộc sống. Còn như những người con hiếu v�?hiền, vì nghèo quá mà sinh đau ốm, thì ngoài việc cho uống thuốc ra, còn nên tùy kh�?năng mình mà giúp đ�?thêm, bởi l�?nếu có thuốc mà không có ăn thì cũng s�?b�?chết, phải lo cho h�?sống chọn vẹn mới là nhân thuật. Đến như lũ du đãng tay chơi bời mà b�?nghèo ốm thì cũng chẳng cần thương tiếc.

Sau khi người bệnh đã khỏi, ch�?nên đòi l�?hậu. Bởi vì khi nhận biếu thường sinh ra n�?s�?người ta; huống h�?k�?giàu sang lại hay mừng giận bất thường. H�?cầu vinh thường d�?b�?nhục, làm vui lòng vừa ý người ta đ�?mưu đ�?lấy lợi nhiều thì lại càng có nhiều biến sinh không tốt. Cho nên đã t�?nguyện theo đòi cái thuật thanh cao thì t�?mình càng phải xây dựng cho mình cái khí tiết thanh cao

Phần tôi, nghe theo lời dạy bảo của người xưa, gi�?lòng t�?thiện, đức hiếu sinh được đầy đ�? Đạo y là một nhân thuật, chuyên lo cho tính mệnh con người, phải biết lo lắng cái lo của người, cùng vui với cái vui của người, ch�?lấy việc làm sống người làm phận s�?của mình, không được mưu lợi, k�?công. Tuy không có s�?báo đáp thực cũng có được âm chất (đ�?đức), ngạn ng�?có câu: “Ba đời làm ngh�?y, v�?sau s�?có người làm khanh tướng�? Há chẳng phải do t�?ngh�?đó mà vun trồng nên cái địa v�?đó sao. Tôi thường thấy những thầy thuốc đời nay, hoặc nhân lúc cha m�?người ta gặp cơn nguy kịch, s�?hãi, hoặc bắt bí người ta trong cơn mưa đêm tối khó khăn, gặp bệnh d�?thì tr�?là bệnh khó, bệnh khó thì dọa là bệnh chết, dối lừa người đ�?đạt s�?mưu cầu của mình, là đã có s�?dụng ý không tốt. Đối với k�?giàu sang thì sốt sắng đ�?mong lấy lợi, đối với người nghèo khó thì lạnh nhạt, th�?ơ với s�?sống chết. Than ôi! Đổi nhân thuật thành chước dối lừa, thay lòng nhân đức ra lòng buôn bán, khiến người sống trách móc, người chết oán hờn, không th�?tha th�?được.

Tôi đã cất nẻo công danh, vui tình mây nước. Người xưa nói: “Không làm được tướng giỏi cũng làm một ông thầy hay�? Cho nên mong muốn dốc hết sức vào cái việc đáng làm, nhấn sâu vào việc bác ái t�?đ�?đ�?làm nguyện vọng của lòng, ngõ hầu không h�?thẹn khi ngửa c�?nhìn trời, cúi nhìn đất. Song khi gặp bệnh coi chừng không cứu được thì đành chịu là tại mệnh trời, nếu còn có th�?xoay s�?được lại bó tay dửng dưng mặc bệnh diễn biến mà không chịu dốc sức, hết long, ch�?th�?vắn than dài, không làm gì hết. Tần việt nhân nói: Coi trọng tiền tài, xem thường tính mệnh là điều bất tr�?th�?hai, ăn và mặc không đầy đ�?là điều bất tr�?th�?ba…�?, gặp phải những người như vậy, h�?xem nh�?mà ta lại coi trọng h�? h�?không đ�?ăn mặc mà ta lại lo cho chu đáo thì lo gì mà không cứu chữa được. Ôi! Thật khó lòng vẹn c�?đôi đường hằng sản và hằng tâm, kh�?năng không theo được như ý muốn, cũng là điều thiếu sót quá nửa trong nhiệm v�?của y thuật”.

Hải Thượng Lãn Ông là tên hiệu của Lê Hữu Trác (còn có tên là Lê Hữu Huân), một nho gia và danh y Việt Nam vào cuối đời Hậu Lê. Ông sinh năm 1720 (?), qua đời rằm tháng giêng năm Canh Hợi (1791) th�?71 tuổi. Ông người xã Liêu xá, huyện Đường Hào, trấn Hải Dương (nay thuộc ph�?Yên M�? tỉnh Hưng Yên). V�?năm sinh của ông, các sách ghi không thống nhất: Gia ph�?ghi ngày 12 tháng 11 năm Giáp Thìn (tức 27-12-1724). Các tài liệu khác thì chép năm sinh là 1720 hay 1721.

Ông thuộc một gia đình có nhiều đời đ�?đạt. Cha và chú đều đ�?tiến sĩ và làm quan đến đại thần. Lúc còn tr�? ông đã nổi tiếng hay ch�? Đến năm 20 tuổi, ông xếp bút nghiên đ�?tòng quân. Đang �?trong quân ngũ, ông phải v�?quê ngoại là xã Tình Diễm, huyện Hương Sơn, trấn Ngh�?An (nay là tỉnh Hà Tĩnh) đ�?phụng dưỡng m�?già. Tại Hương Sơn, ông nghiên cứu y học, tr�?thành một y sư danh tiếng. Ông m�?trường dạy học và trước tác b�?sách y khoa đ�?s�?Hải Thượng Y Tông Tâm Lĩnh. Năm 1782, ông được quan Chính Đường (Huy Quận Công Hoàng Đình Bảo) tiến c�?lên kinh đô chữa bệnh cho Th�?T�?Trịnh Cán (con chúa Trịnh Sâm và Tuyên Phi Đặng Th�?Hu�?. Tuy việc chữa bệnh không thành, ông đã phải �?kinh đô trong khoảng một năm. Sau khi v�?Hương Sơn, ông ghi lại những điều mắt thấy tai nghe tại kinh đô trong tác phẩm Thượng Kinh Ký S�?/i>.