A. Hiểu biết học thuyết thủy hỏa

I. Khái niệm v�?thu�?ho�?

Mọi th�?trong trời đất dù là vô hình, hữu hình đều do s�?vận động của trời đất mà có, hay nói cách khác là do có s�?giao hợp lẫn nhau giữa khí trời và khí đất. Khí trời là dương, trong khí trời có c�?ảnh hưởng của mặt trời. Đất là âm, trong khí đất có c�?hơi nước �?đất. Khí trời, khí đất là khí vô hình; ánh lửa, hơi nước là khí hữu hình. Vì th�?khi nói là khí âm dương là đã có s�?trung hoà lẫn nhau giữa khí và chất. Khí là dương, chất là âm. Trong chất là âm có ánh lửa thuộc dương, hơi nước thuộc âm, trong khí dương có khí trời thuộc dương, khí đất thuộc âm. Đó là trong dương và âm đều có âm dương.

Trời đất hoá dục muôn vật đều phải do s�?xâm nhập của khí âm dương trong bốn mùa, rồi mới có th�?phát triển được công năng: sinh trưởng, thu, tàng; đ�?làm chung thu�?cho muôn vật. Vì vậy trời đất lấy 2 khí âm dương mà hoá sinh muôn vật. Thu�?ho�?là ch�?bình hiện rõ ra của âm dương, mà âm dương là tính hình của thu�?ho�? Như vậy thông qua thu�?ho�?mới hiểu được âm dương và cũng thông qua âm dương mới hiểu được s�?tương quan và tác động lẫn nhau giữa thu�?và ho�?

1) Thu�?– ho�?trong thiên nhiên.

Thu�?là nước, ch�?nhiều nước nhất là biển; gốc của nước là mặn. Nước còn có nhiều dạng khác nhau, �?nhiều ch�?khác nhau: nước th�?lỏng, hơi, mây, mù, sương, mưa, tuyết, nước trong đất, nước �?trong động vật và thực vật. Nước �?trong ko gian: sông, ngòi, suối…

Ho�?là lửa, ch�?có nhiều lửa nhất là mặt trời. Lửa có nhiều dạng khác nhau, �?nhiều ch�?khác nhau: lửa mặt trời, lửa trong lò, trong lòng đất, trong sấm, chớp…

Thu�?ho�?luôn có hai mặt đối lập nhau v�?th�? tính, năng, dụng:
2) S�?giao hợp của thu�?ho�?
Mọi s�?sống trên trái đất đều do s�?giao nhau của thu�?và ho�? Mặt trời chiếu xuống, hơi nước bốc lên, thì mới có mây mưa- mới có mọi sinh vật trên trái đất.
Ta thấy mọi s�?sống đều phải nh�?có mặt trời, có nước. Nếu ch�?có mặt trời mà ko có nước thì tất c�?s�?b�?đốt khô hoặc nếu ch�?có nước mà ko có mặt trời thì tất c�?tối tăm lạnh lẽo thì làm gì có s�?sống được. Cho nên mọi s�?sống xuất hiện đều do �?s�?giao tiếp lẫn nhau giữa thu�?và ho�? Thu�?ho�?giao nhau gọi là thu�?ho�?ký t�? ký t�?thì sinh ra vật. Ngược lại thu�?ho�?ko giao tiếp với nhau gọi là thu�?ho�?v�?t�?
Ánh sáng mặt trời nuôi sống mọi vật gọi là ôn dưỡng, nước nuôi sống muôn vật gọi là nhu dưỡng. Ôn là ấm ko phải là nóng, nhu là mát ch�?ko phải là ướt… làm có s�?ôn, s�?nhu là nh�?có thu�?ho�?giao nhau. S�?sống được bình thường là do ôn dưỡng và nhu dưỡng luôn luôn �?trong s�?cân bằng tương đối.
3) Thu�?ho�?trong con người:
Trong cơ th�?con người, làm nền s�?ôn dương gọi là dương khí, làm nền s�?nhu dưỡng gọi là âm huyết. Dưỡng khí, âm huyết luôn luôn tồn tại và h�?căn lẫn nhau, hai mà một, một mà hai. Đó là s�?hiện hình của âm dương, cũng là thực th�?của thu�?ho�?giao hợp với nhau trong nhân th�?
Thu�?ho�?tiên thiên là nguồn gốc sinh ra con người. T�?nam giới (dương) và n�?giới (âm), có giao hợp thì mới sinh được con cái. Âm dương có giao nhau thì thu�?ho�?mới t�?lại, bốn th�?ấy hợp lại là một thì gọi là giao khí, giao khí; là th�?khí có t�?ban đầu gọi là nguyên khí, cũng gọi là bẩm khí tiên thiên… T�?khí có bẩm khí tiên thiên mới phát triển thành hình th�?và thần khí của con người. Hình th�?là âm t�?thu�?mà hoá thành, thần khí là dương mà sinh ra. Chính vì có âm dương; thu�?ho�?giao hoà lẫn nhau mà th�?ôn của người ta là 37⁰C. Mỗi khi âm, dương; thu�? ho�?mất cân bằng thì th�?ôn của người s�?thay đổi và khi ko còn th�?ôn nữa là chết.
Người ta vì có chân thu�? chân ho�?trong bẩm khí tiên thiên nên trong cơ th�?mới luôn luôn có s�?ôn dưỡng và nhu dưỡng. Nhưng đ�?thực hiện việc ôn dưỡng và nhu dưỡng khí với huyết ch�?ko phải chân thu�? chân ho�? Chân thu�? chân ho�?là cái gốc bẩm sinh t�?tiên thiên mà do thận làm ch�? Khí huyết là cái ngọn; sinh ra t�?hậu thiên do tâm can, t�?ph�?là ch�?v�?khí.
Có chân thu�? chân ho�?mới có nguồn sinh ra khí huyết, có khí huyết thì chân thu�? chân ho�?mới có công dụng hoá sinh và tồn tại. Cho nên khi nói đến khí là có s�?liên h�?đến ho�?đến dương; khi nói đến huyết là có s�?liên h�?đến thu�?đến âm. Hải Thượng Lãn Ông nói; “Toàn b�?nhan th�?ko ra ngoài hai ch�?âm dương tức là thu�?với ho�? mà hai ch�?thu�?ho�?tức là khí huyết”.
II. Nguồn gốc của học thuyết thu�?ho�?br /> Học thuyết thu�?ho�?hay là học thuyết tâm thận do Hải Thượng Lãn Ông, danh y nước ta th�?k�?XVIII dựa trên định lý đã xây dựng nên. Trên cơ s�?đó Ông đưa ra phương pháp tr�?liệu “Giáng tâm ho�? ích thận thu�?#8221; làm phương châm điều hoà 2 quá trình “thu�?ho�?#8221;, lập lại cân bằng âm dương, làm tiêu tán bệnh tật. Với phương châm đó Hải Thượng Lãn Ông đã s�?dụng thành công 2 bài thuốc c�?phương: lục v�?và bát v�?đ�?b�?thu�? b�?ho�? đồng thời ông là người đã s�?dụng pháp biến phương tinh thông t�?bài thuốc này đ�?điều tr�?hơn 50 chứng và bệnh.
Ông nói: “Nhà y mà ko hiểu rõ chân tướng của tiên thiên thái cực, ko nghiên cứu tác dụng thần diệu của thu�?ho�?vô hình mà ko th�?trọng dụng được những bài thuốc hay như lục v�? bát v�?làm thuốc còn thiếu sót hơn một nửa”.

B. Lục v�?hoàn, bát vị�?hoàn : hai bài thuốc chính điều tr�?thủy hỏa tiên thiên

BÁT V�?HOÀN

1.Công thức bài thuốc

Thục địa 8 lạng

Hoài sơn 4 lạng

Sơn thù 4 lạng

Đơn bì 3 lạng

Bạch linh 3 lạng

Trạch t�?3 lạng

Nhục qu�?1 lạng

Ph�?t�?1 lạng

Bào ch�? viên với mật bằng hạt ngô đồng mỗi lần uống 60 �?70 viên lúc đói bụng, nấu nước muối làm thang mà uống, uống xong một lúc thì ăn thức ngon chận lên.

2. Phân tích bài thuốc và ý nghĩa của bài thuốc

Thục địa b�?thận, điều tinh, sinh huyết, là thuốc thánh đ�?b�?âm là đầu v�? Sơn thù v�?chua vào can thận, ch�?đóng kín mà tính chua liễm hợp với nó, Sơn thù làm ấm can, đuổi phong, c�?tinh ích khí. Hai v�?thục địa và sơn thù là chất nhu nhuận.

Bạch linh, Sơn dược vào đ�?giúp t�?v�? khiến cho t�?ch�?đó mà sinh ra hóa nguyên, và làm cho hậu thiên phát triển mãi mãi ko cùng. Linh có th�?vào t�? thấm được thấp nhiệt �?trong t�?mà thông với thận, giao với tâm, tác dụng của nó đều ch�?v�?thông lợi đ�?cho v�?Sơn dược có tính tr�? V�?lại, sắc trắng thuộc kim, có th�?bồi dưỡng b�?phận ph�?lại có ý nghĩa “con hư thì b�?mẹ�? Sơn dược v�?ngọt vào t�?mà b�?t�?yên được k�?thù của thủy cho nên dùng làm thần và lại thanh hư nhiệt �?ph�?lại hay c�?tinh b�?thận. Đơn bì đ�?tr�?nhiệt nấp �?phần âm, còn t�?được c�?hỏa ẩn náu của quan tướng, lương huyết lui nhiệt. Đơn bì là hỏa �?phương nam giống đực không phải cái, thuộc dương, cho nên vào được thận, t�?được âm hỏa, dẹp lui được chứng nóng âm �?trong xương, không có m�?hôi, Đơn bì vào can, tác dụng ch�?yếu là tuyên thông đ�?giúp Sơn thù là thuốc c�?sáp. Trạch t�?lợi tiểu tiện, đ�?thanh tướng hỏa, thông cái tr�?của Thục địa đ�?dẫn các thuốc mau đến thận, có b�?có t�?mà không thích công phạt. Trạch t�?đ�?t�?hỏa tà, nước đọng của long lôi lại cùng phục linh thấm nhạt, chuyển vận các v�?thuốc đi xuống. Trạch t�? Phục linh tính thấm t�?chính là đ�?cho mau khiến cho chóng thông xuống dưới, thận âm không gi�?được bốc cháy lên trên. Dùng Trạch t�?tính mạnh đ�?đưa phần âm trong dương xuống. Trong bài bát v�? kiêm c�?công lẫn b�? đầy đ�?c�?âm dương, vì không có dương thì âm không th�?sinh sôi nảy n�?được, cho nên các v�?Nhục qu�? Ph�?t�?là loại thuốc cay nhuận, có th�?b�?hỏa trong thủy, thủy hỏa được nuôi dưỡng thì thận khí tr�?nguyên ch�? Ph�?t�?là thuốc của c�?tam tiêu, cay nóng thuần dương lưu thông các kinh mạch, tính chạy mà không gi�?lại, Nhục qu�?là thuốc kinh thiếu âm, tuyên thông huyết mạch, tính cũng bốc, hai v�?ấy đều khó khống ch�? cần được 6 v�?kia là th�?thuần âm, v�?hậu, nhuận h�?đ�?khơi thông đưa đường rồi mới dẫn xuống thận, t�?nhiên s�?không ngại chấn động lên nữa.

Ý nghĩa của bài Bát v�? phương này chữa chứng tướng hỏa không đ�? hư gầy khí kém, cho nên Vương Băng cho rằng “B�?ích nguồn chân hỏa đ�?làm tiêu tan mây mù trong phần âm�? mạch xích nhược thì dùng rất thích hợp.

3. Công dụng bài thuốc

Tr�?các chứng : mệnh môn hỏa suy, tướng hỏa không đ�?không sinh được th�? đến nỗi t�?v�?hư hàn, hư yếu, khí kém, không thiết ăn uống, đại tiện không rắn, rốn bụng quặn đau, đêm đi đái nhiều, hoặc mạch hư nhược, th�?yếu thủy thắng, thiếu hỏa hao kém; hoặc mạch rỗng ấn vào có lực, hoặc hỏa hư đờm thịnh, cùng với các chứng âm thịnh cách dương, trong thực hàn mà ngoài gi�?nhiệt, nên nói rằng b�?ích cho nguồn chân hỏa đ�?tiêu tan mây mù trong phần âm là th�?

4. Cách gia giảm bài Bát v�?

– Thận hư ỉa chảy, kiết l�?kéo dài gia Thăng ma, Phá c�?ch�? Ngũ v�? bội Linh, Trạch; kh�?Mẫu đơn.

– Mạch b�?xích bên phải vi t�?mà phần dương kém quá bội Qu�?Ph�?

– Mạch b�?xích bên trái hồng sác mà phần âm quá thiếu thì bội Thục địa, hoặc chưng thành cao, hoặc nấu trước đi.

– Mạch b�?quan bên trái vô lực, can khí không đ�?bội Sơn thù

– Mạch b�?quan bên phải vô lực, t�?v�?kém, bội Linh, Trạch; không có thấp trện thì giảm Linh

– V�?hỏa nhiều quá sinh chứng phát vàng, sốt v�?chiều, miệng l�?hay đói, khát nhiều, giảm Trạch t�? bội Đơn bì

– Can hỏa thịnh nóng như nấu, ngọc hành đau, tiểu tiện ngắn xẻn, bội Thục địa, Đơn bì

– V�?khí yếu, trung khí hư hàn, d�?trướng d�?tiết, kh�?Mẫu đơn, bội Linh, Trạch, Qu�? Ph�?

– Đàn bà kinh b�? huyết ít, có nhiệt, bội mẫu đơn, Thục địa; Hư hàn kh�?Đơn bì bội Ph�?t�? Nhục qu�?/p>

– Táo khô có dương không âm, kh�?Trạch t�? bội Thục địa, gia Mạch môn, Ngũ v�? Ngưu tất hay khát uống nhiều bội Linh, Trạch; không khát có nóng như nấu bội Đơn bì, kh�?Trạch t�? dùng Linh tẩm sữa

– Cô dương bốc nổi lên, vì thận hư không thu nạp đóng kín lại được, gia Ngưu tất, Ngũ v�?t�?đ�?giúp sức cho Sơn thù v�?chua có tính thu liễm

-Dương hư tinh tổn gia Lộc Nhung, Hà xa đều là v�?thuộc tính huyết hữu tình, đ�?giúp công năng b�?mạnh cho loài thảo mộc

– Thận hư không thu nạp dược khí v�?nguyên ch�?là ra chứng hư trướng hư suyễn, nôn tức, khí nghịch lên, thượng tiêu phần nóng, bội Ngưu tất đ�?giúp sức cho Linh, Trạch dẫn đi xuống, gia Ngũ v�?đ�?giúp sức cho thu liễm lại

– Thận hư không b�?tàng được, khí hư dưới dồn chạy ngươc lên mà thành chứng thần t�?đi ỉa lúc m�?sáng), gia B�?cốt ch�? Th�?ty đ�?b�?phần dương của t�?thận, có tác dụng cho c�?tiên thiên và hậu thiên

– Âm dương đều hư, nóng rét qua lại, giống sốt rét mà không phải sốt rét thì gia Sài h�? lạnh nhiều thì bội Qu�?ph�? nóng nhiều thì bội Đơn bì, khát thì gia Mạch môn, Ngũ v�? Bệnh mới mắc lúc đó nguyên khí chưa suy thì tạm gia Hy thiêm đ�?khu tà, tà lui rồi thì b�?ngay là tốt, nóng rét thì âm dương đều hư c�? không nên đ�?lâu, vì đuổi tà cũng là giúp chính khí.

– Vừa mửa vừa ỉa, âm dương kiệt qu�? mửa nhiều có phù nhiệt bốc lên thì bội Đơn bì, gia Ngũ v�?đ�?thu lại, t�?nhiều thì bội Linh, Trạch đ�?thấm đi, lại bội Ngũ v�? C�?ch�?đ�?thu lại, đóng lại, gia Mạch môn (sao gạo), Ngũ v�?(sao mật). Vong âm, trung tiện luôn (khí là dương, dưới không có âm đóng kín mà thoát ra, cho nên vong dương, cũng gọi là vong âm) gia Thăng ma đ�?đưa lên, C�?ch�?đ�?đóng kín lại.

– Chứng hư bĩ gi�?đầy trướng, gi�?tích khối, kh�?Mẫu đơn, bội qu�?ph�? gia Ngưu tất, Ngũ v�?

– Chứng hư lâu ngày, đau bụng liên miên gia Ngô thù ,Tiểu hồi

– Thận hư đau sán khí gia Xuyên luyện Quất hạch, Ngô thù, Hoàng bá sao đen, kh�?Ph�?t�?

– Đờm dãi vít lấp, thủy hư thì kh�?Ph�? hỏa hư thì Thục địa sao khô mà dùng

– Các chứng phát sốt của tr�?em kh�?Qu�?Ph�? gia Mạch môn Ngũ v�? có nóng rét gia Sài h�?Bạch Thược, kinh giật gia Quy Thược, Tần giao, Câu đằng. Hư trướng thì dùng Qu�?chút ít. Các chứng tr�?em hư hàn kh�?Ph�? quyết lạnh dương thoát lại nên dùng Ph�? nếu hỏa hư kém c�?âm huyết hư thì nên dùng Qu�?kh�?Ph�?/p>

– Tr�?em nhiệt uất đau bụng đi ỉa như rót kh�?Qu�?Ph�? giảm Thục địa sao khô bội Trạch t�? gia Thăng ma, khát nhiều gia Mạch Môn, Ngũ v�?/p>

– Tr�?em hư nhiệt phát ban kh�?Qu�?Ph�? bội Đơn bì, gia Quy Thược

– Đàn bà huyết khô kinh b�?người gầy đen, tóc ngắn, tính nóng nẩy, hay đau bụng trước khi hành kinh, khát uống nước luôn, đau lưng, sốt v�?chiều hầm hập, kh�?Ph�?giảm bớt lượng Qu�? Trạch; bội Sơn thù, gia Quy Thược, Đ�?trọng sao rượu

– Đàn bà có chứng Bạch đới thì kh�?Ph�? bội Trạch t�? có đau mà tr�?xuống gia Thăng ma, không thì gia Phá c�?ch�?

Đó là cách dùng tá s�?thỏa đáng thì có th�?hợp chung thành một t�?đ�?giúp thêm thành công.

5. Phép dùng thang tống Bát v�?hoàn

– Dùng nước muối nhạt làm thang tống, là vì muối nhuận xuống, làm mềm chất rắn, có hư hỏa thì dẫn xuống

– Dùng nước lã đun sôi làm thang tống là vì nó không nhanh không chậm không nóng không ráo

– Dùng nước cơm sôi làm thang tống là vì nó là chân v�?điềm đạm của t�? rất chóng sinh ra tinh, có ý nhân b�?thận mà b�?tới c�?t�?/p>

– Dùng rượu nóng làm thang vì nó dẫn sức thuốc đi rất nhanh, mùa đông có th�?ngăn được hàn tà t�?bên ngoài

– Dùng bài B�?trung làm thang tất vì có chứng nguyên khí hãm xuống, đã muốn b�?nguồn gốc lại s�?thuốc chạy xuống thái quá, trên hư dưới thực, nên phải đưa trung khí lên, đ�?cho nguyên khí �?tam tiêu còn mãi

– Dùng bài Lý trung làm thang, tất vì t�?v�?trầm hàn nên trước phải điều lý trung châu rồi mới thông xuống được.

– Dùng bài Sinh mạch làm thang là vì kim sinh thủy làm cho m�?con nuôi nhau, khí của ph�?dồn xuống thận làm v�?khí lại dẫn được xuống hai tạng kim và thủy đ�?sinh âm

– Dùng bài Quy t�?làm thang là muốn cho tiên thiên thủy hỏa, hậu thiên khí huyết đều được t�?nhuận

– Dùng Nhân sâm Trần m�?làm thang là đ�?cho dẫn xuống t�?thận mà sinh dương khí

Cách dùng thang tống như đã k�?trên đ�?chiêu thuốc hoàn đều là vì bệnh cấp không th�?đ�?dây dưa, tiêu bản đều phải chiếu c�?tới c�? cho nên phải mượn khí mạnh của thuốc sắc đ�?làm công trước m�?đường, vận tống thuốc hay của thủy hỏa nạp xuống đan điền, đ�?gi�?cho nguyên dương được vững chắc mãi, công dụng của thuốc sắc vừa đi qua thì tính của thuốc hoàn lại nảy sinh tác dụng, t�?căn bản cho đến tam tiêu, c�?còn mãi mãi khí dương hòa ý nghĩa rất sâu xa.

6. S�?cấm k�?của bài Bát v�?/b>